(Note: for diacritics the font Taralabalu Roman 11 is required)
* The abridged version of this article was presented to the All India Oriental Conference, 42nd session, Varanasi, 4-6 November, 2004.
The Sarasvatåkaõýhábharaõa (सरस्वतीकण्ठाभरण) of Bhojadeva (11th century A.D.) is the biggest Sanskrit grammar of the sítra style containing (as per the Madras edition) 6432 sítras in all. It is the only extant complete revised edition of Páõini in which the rules of accent and the Vedic morphology are also taken into account. It embodies all the suggestions and corrections of Vyáði, Kátyáyana, Patañjali, Jayáditya, Vámana and the post-Páõinian grammarians Ÿarvavarman, the author of Kátantra grammar, Candragomin and (Jain) Ÿákaýáyana. The várttikas, iúýis, uõádi-sítras, gaõa-páýha, gaõa-sítras, paribháúás and phiý-sítras have been incorporated by Bhoja in the sítrapáýha itself. Thus, the Sarasvatåkaõýhábharaõa can safely be placed next to the Aúýádhyáyå of Páõini. But unfortunately the dhátupáýha of this monumental work has not come down to us. The internal and external evidences indicate that Bhojadeva must have written his own dhátupáýha for Sarasvatåkaõýhábharaõa.
Comparison of the sítrapáýha of Sarasvatåkaõýhábharaõa (SKÁ) with Páõini’s Aúýádhyáyå and Cándravyákaraõa and the study of the Páõinian dhátupáýha and Cándra dhátupáýha indicate that Bhoja appears to have followed the Cándra dhátupáýha, rather than the Páõinian dhátupáýha. In this paper the sítra numbers of SKÁ are referred as per the Trivandrum edition up to chapter six and for the remaining two chapters as per the Madras edition. Like Páõini, Bhoja uses the terms parasmaipada (1.1.23 etc), átmanepada (1.1.24 etc), átmanepadin (1.4.220), átmanebháúa (3.1.44), but the term vibháúita (3.1.121) like Candra (1.4.125) for ubhayapadin. For Páõini sítra “anudátta-þita átmanepadam” (1.3.12), Bhoja has “kartary-átmanebháúebhyaò” and “þitaò” (3.1.44-45) against Cándra sítras “taþáná yathápáýham” and “þitaò” (1.4.46-47); for “anudáttetaÿca haládeò” (P.3.2.149), he gives “aþito haláder-átmanepadinaò” (1.4.220) against Cándra “taþvato haláder-aþaò” (1.2.98); for the term anudáttet together with þit used in the accent rule of P.6.1.186, he uses átmanepadin (8.3.60); for svaritet (P.1.3.72), he gives vibháúita (3.1.121) which is same as Cándra (1.4.125). Thus like Candra, Bhoja gives up the use of the Páõinian terms udáttet, anudáttet and svaritet.
A verbal root ending in a consonant is read without a halanta mark in all the existing dhátupáýhas. The final a coming after a root originally ending in a consonant is not strictly an anubandha but is read simply for the facility of pronunciation. In the Páõinian dhátupáýha, however, it serves two additional purposes. Firstly, it carries an accent (which serves as an anubandha) and secondly it preserves the final consonant of the root as otherwise it would have got the designation it and would have got elided as per P.1.3.3, 1.3.9 (halantyam; tasya lopaò) [Palsule 1961:64]. Although Bhoja does not use the accent in the anubandhas, he has the sítras parallel to P.1.3.3, 1.3.9. So in the Bhojåya dhátupáýha it serves the second purpose. Out of the 13 vowels, a being already used, and ai and au not being utilized by Páõini at all [Palsule 1961:83], comparison of the other vowel anubandhas used by Páõini, Candra and Bhoja is shown in TABLE 1. Regarding the haládi anubandhas [Palsule 1961:85] a similar comparison is shown in TABLE 2. It is evident from these two tables that Candra omits the anubandha ñi, whereas Bhoja retains all the anubandhas of Páõini.
Similar to Páõini, Candra and Bhoja also read some úopadeÿa and õopadeÿa dhátus [TABLE 3] and classify the dhátus in the ten main gaõas [TABLE 4]. Although the modified Páõinåya dhátupáýha as preserved in the Siddhántakaumudå of Bhaýýojidikúita does list the dhátus under kaõðvádi-gaõa, the oldest commentary kúårataraþgiõå of Kúårasvámin does not include the kaõðvádi-gaõa. The Cándra dhátupáýha also does not have kaõðvádi-gaõa. Bhoja reads all the kaõðvádi dhátus in the sítrapáýha itself.
कण्डूञ्-असु-वल्गु-मन्तु-महीङ्-हृणीङ्-वेङ्-लाङ्-वेड्-लाड्-लेड्-लोड्-उरुष्-इरस्-तिरस्-दुवस्-इयस्-उषस्-इरज्-भिषज्-भिष्णुज्भ्यो यक् १।३।२८
एला-वेला-केला-खेला-मगध-इरध-इषुध-कुषुभ-सुख-दुख-गद्गद-अगद-तरण-चरण-चुरण-उरण-तुरण-भुरण-तन्तस-पम्पस-अरर-समर-सपरेभ्यश्च १।३।२९
So one can surmise that in all probability Bhoja also did not read kaõðvádi dhátus again in the dhátupáýha just to supply the meanings of the dhátus.
Unlike Candra, Bhoja shifts all the gaõasítras of the Páõinian dhátupáýha, such as, ghaýádayo mitaò, svádaya oditaò etc [TABLE 5] and those at the end of curádigaõa, such as, “सुपो धात्वर्थे बहुलम् इष्ठवच्च”, “णिङ् अङ्गनिरसने”, “श्वेताश्व-अश्वतर-गालोडित-आह्वरकाणाम् अश्व-तर-इत-कलोपश्च” (Cándra dhátupáýha 10.103-105) to the sítrapáýha (1.3.37, 1.3.52 “अङ्गात् तन्निरस्यति ङित्”, 1.3.41). Unlike Candra, Bhoja incorporates many other gaõasítras, such as, स्थूलादीनाचष्टे च (१.३.३९), तेनातिक्रामति (१.३.५०) etc, in the sítrapáýha itself.
One surprising point with Bhoja’s grammar, which is supposed to incorporate all the positive teachings of the previous works, is the non-existence of the sítra parallel to the Páõinian gaõa-sítra “ádhøúád vá”, which is shifted to sítrapáýha by Ÿákaýáyana [“yujáder vá” (4.1.8)] and Hemacandra [“yujáder na vá” (3.4.18)]. Thus like Candra, Bhoja appears to have done away with the sub-sections ákusmåya, ásvadåya, ádhøúåya (yujádi) and the kathádi (with the sub-section ágarvåya) [see TABLE 5]. The big group of bháúártha must naturally have been missing in the Bhojåya dhátupáýha. So in brief, the Bhojåya dhátupáýha must be very much similar to Cándra dhátupáýha in the arrangement of dhátus, but with the ñi anubandha and without the gaõa-sítras in it.
Candra has, as far as practicable, kept all the parasmaipada roots together, then all the átmanepada roots and then the ubhayapada roots together. Where a main gaõa itself starts with an ubhayapada root (e.g. svádigaõa), first all the ubhayapada roots are kept together and then all the parasmaipada and then all the átmanepada roots. When a specific type of operation is to take place with a set of certain mixed types of roots (e.g. in the antargaõas in a particular gaõa), the arrangements of roots have been slightly adapted and hence the parasmaipada or any other type of roots have to appear more than once. As far as practicable, the Páõinåya roots are kept in the increasing serial order.
REFERENCES
1. G. B. Palsule (1961): ”The Sanskrit Dhátupáýhas : A Critical Study”, University of Poona, Poona, xiii+257 pp.
2. “Sarasvatikaõýhábharaõa of Bhojadeva”, edited by T R Chintamani, University of Madras, 1937, xvi+512 pp. (contains only the sítrapáýha); Madras University Sanskrit Series No. 11.
3. “The Sarasvatikaõýhábharaõa of Ÿrå Bhojadeva with the commentary of Ÿrå Náráyaõadaõðanátha”, edited by K. Sámbaÿiva Ÿástrå, Vol. I (ch. I, 1935, total 216 pp.), Vol.II (ch.II, 1937, total 192 pp.), Vol.III (ch.III-IV, 1938, total 344 pp.) and V.A. Rámasvámi Ÿástrå, Vol. IV (ch. V-VI, 1948, total 568 pp.); published under Trivandrum Sanskrit Series Nos. 117, 127, 140 and 154.
4. “Cándravyákaraõa of Candragomin”, Part I (ch. I-III, 1953; vi+352 pp.); Part II (ch.IV-VI, 1961; v+448 pp.), edited by K.C.Chatterji, Deccan College of Postgraduate & Research Institute, Poona; published under Sources of Indo-Aryan Lexicography, No.13 [contains sítrapáýha with cándravøtti, , varõasítras (ÿikúá), paribháúásítras and sítránukramaõå ].
5. आचार्यचन्द्रगोमिप्रणीतं चान्द्रव्याकरणम् (शोधपूर्णभूमिकासहितम्), प्रधान सम्पादक: फतहसिंह ; सम्पादक – पं. श्रीबेचरदास जीवराज दोशी ; प्रकाशक : राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान, जोधपुर ; 1967, pp.5+19+6+230+6; राजस्थान पुरातन ग्रन्थमाला, ग्रन्थाङ्क 39 [contains sítrapáýha, varõasítras (ÿikúá), uõádipáýha, dhátupáýha and many appendices].
6. क्षीर-तरङ्गिणी, क्षीरस्वामि-विरचिता [पाणिनीयधातुपाठस्य पश्चिमोत्तरपाठस्य व्याख्या ], सम्पादक : युधिष्ठिर मीमांसक: ; प्रकाशक: रामलाल कपूर ट्रस्ट बहालगढ़, सोनीपत-हरयाणा ; वि.स<. 2042, pp.52+376+10.
Comparison of the sítrapáýha of Sarasvatåkaõýhábharaõa (SKÁ) with Páõini’s Aúýádhyáyå and Cándravyákaraõa and the study of the Páõinian dhátupáýha and Cándra dhátupáýha indicate that Bhoja appears to have followed the Cándra dhátupáýha, rather than the Páõinian dhátupáýha. In this paper the sítra numbers of SKÁ are referred as per the Trivandrum edition up to chapter six and for the remaining two chapters as per the Madras edition. Like Páõini, Bhoja uses the terms parasmaipada (1.1.23 etc), átmanepada (1.1.24 etc), átmanepadin (1.4.220), átmanebháúa (3.1.44), but the term vibháúita (3.1.121) like Candra (1.4.125) for ubhayapadin. For Páõini sítra “anudátta-þita átmanepadam” (1.3.12), Bhoja has “kartary-átmanebháúebhyaò” and “þitaò” (3.1.44-45) against Cándra sítras “taþáná yathápáýham” and “þitaò” (1.4.46-47); for “anudáttetaÿca haládeò” (P.3.2.149), he gives “aþito haláder-átmanepadinaò” (1.4.220) against Cándra “taþvato haláder-aþaò” (1.2.98); for the term anudáttet together with þit used in the accent rule of P.6.1.186, he uses átmanepadin (8.3.60); for svaritet (P.1.3.72), he gives vibháúita (3.1.121) which is same as Cándra (1.4.125). Thus like Candra, Bhoja gives up the use of the Páõinian terms udáttet, anudáttet and svaritet.
A verbal root ending in a consonant is read without a halanta mark in all the existing dhátupáýhas. The final a coming after a root originally ending in a consonant is not strictly an anubandha but is read simply for the facility of pronunciation. In the Páõinian dhátupáýha, however, it serves two additional purposes. Firstly, it carries an accent (which serves as an anubandha) and secondly it preserves the final consonant of the root as otherwise it would have got the designation it and would have got elided as per P.1.3.3, 1.3.9 (halantyam; tasya lopaò) [Palsule 1961:64]. Although Bhoja does not use the accent in the anubandhas, he has the sítras parallel to P.1.3.3, 1.3.9. So in the Bhojåya dhátupáýha it serves the second purpose. Out of the 13 vowels, a being already used, and ai and au not being utilized by Páõini at all [Palsule 1961:83], comparison of the other vowel anubandhas used by Páõini, Candra and Bhoja is shown in TABLE 1. Regarding the haládi anubandhas [Palsule 1961:85] a similar comparison is shown in TABLE 2. It is evident from these two tables that Candra omits the anubandha ñi, whereas Bhoja retains all the anubandhas of Páõini.
Similar to Páõini, Candra and Bhoja also read some úopadeÿa and õopadeÿa dhátus [TABLE 3] and classify the dhátus in the ten main gaõas [TABLE 4]. Although the modified Páõinåya dhátupáýha as preserved in the Siddhántakaumudå of Bhaýýojidikúita does list the dhátus under kaõðvádi-gaõa, the oldest commentary kúårataraþgiõå of Kúårasvámin does not include the kaõðvádi-gaõa. The Cándra dhátupáýha also does not have kaõðvádi-gaõa. Bhoja reads all the kaõðvádi dhátus in the sítrapáýha itself.
कण्डूञ्-असु-वल्गु-मन्तु-महीङ्-हृणीङ्-वेङ्-लाङ्-वेड्-लाड्-लेड्-लोड्-उरुष्-इरस्-तिरस्-दुवस्-इयस्-उषस्-इरज्-भिषज्-भिष्णुज्भ्यो यक् १।३।२८
एला-वेला-केला-खेला-मगध-इरध-इषुध-कुषुभ-सुख-दुख-गद्गद-अगद-तरण-चरण-चुरण-उरण-तुरण-भुरण-तन्तस-पम्पस-अरर-समर-सपरेभ्यश्च १।३।२९
So one can surmise that in all probability Bhoja also did not read kaõðvádi dhátus again in the dhátupáýha just to supply the meanings of the dhátus.
Unlike Candra, Bhoja shifts all the gaõasítras of the Páõinian dhátupáýha, such as, ghaýádayo mitaò, svádaya oditaò etc [TABLE 5] and those at the end of curádigaõa, such as, “सुपो धात्वर्थे बहुलम् इष्ठवच्च”, “णिङ् अङ्गनिरसने”, “श्वेताश्व-अश्वतर-गालोडित-आह्वरकाणाम् अश्व-तर-इत-कलोपश्च” (Cándra dhátupáýha 10.103-105) to the sítrapáýha (1.3.37, 1.3.52 “अङ्गात् तन्निरस्यति ङित्”, 1.3.41). Unlike Candra, Bhoja incorporates many other gaõasítras, such as, स्थूलादीनाचष्टे च (१.३.३९), तेनातिक्रामति (१.३.५०) etc, in the sítrapáýha itself.
One surprising point with Bhoja’s grammar, which is supposed to incorporate all the positive teachings of the previous works, is the non-existence of the sítra parallel to the Páõinian gaõa-sítra “ádhøúád vá”, which is shifted to sítrapáýha by Ÿákaýáyana [“yujáder vá” (4.1.8)] and Hemacandra [“yujáder na vá” (3.4.18)]. Thus like Candra, Bhoja appears to have done away with the sub-sections ákusmåya, ásvadåya, ádhøúåya (yujádi) and the kathádi (with the sub-section ágarvåya) [see TABLE 5]. The big group of bháúártha must naturally have been missing in the Bhojåya dhátupáýha. So in brief, the Bhojåya dhátupáýha must be very much similar to Cándra dhátupáýha in the arrangement of dhátus, but with the ñi anubandha and without the gaõa-sítras in it.
Candra has, as far as practicable, kept all the parasmaipada roots together, then all the átmanepada roots and then the ubhayapada roots together. Where a main gaõa itself starts with an ubhayapada root (e.g. svádigaõa), first all the ubhayapada roots are kept together and then all the parasmaipada and then all the átmanepada roots. When a specific type of operation is to take place with a set of certain mixed types of roots (e.g. in the antargaõas in a particular gaõa), the arrangements of roots have been slightly adapted and hence the parasmaipada or any other type of roots have to appear more than once. As far as practicable, the Páõinåya roots are kept in the increasing serial order.
TABLE 1: अजादि Anubandhas (इत्) in the धातुपाठ of
पाणिनि, चन्द्र and भोज
---------------------------------------------------
इत् पाणिनि चन्द्र भोज
---------------------------------------------------
आदित् आदितश्च ७।२।१६ आदित: ५।४।१४१ आदित: ६।४।५६
इदित् इदितो नुम् धातो: इदितो नुम् ५।४।१० इदितो नुम् ६।४।१०
७।१।५८
ईदित् श्वीदितो निष्ठायाम् श्वीदितस्ततवतो: श्वि-डीङ्-ईदिद्भ्यो
७।२।१४ ५।४।१३९ निष्ठाया: ६।४।१५४
उदित् उदितो वा ७।२।५६ उदितो वा ५।४।११७ उदितो वा ६।४।१२३
ऊदित् स्वरति-सूति- स्वृ-सूङ्-ऊदित: स्वरति-सूति-सूयति-
सूयति-धूञ्-ऊदितो ५।४।१०७ धूञ्-ऊदिद्भ्य:
वा ७।२।४४ ६।४।११३
ऋदित् नाग्लोपि-शास्वृदिताम् नाग्लोपि-शास्वृदिताम् नाग्लोपि-शास्वृदिताम्
७।४।२ ६।१।६२ ७।१।७५
ॠदित् ॠत इद्धातो: ॠत इद्धातो: ५।४।७ ॠत इद्धातो: ६।४।७
७।१।१०० ॠदोरप् १।३।४७ ॠदोरप् २।४।७९
ॠदोरप् ३।३।५७
लृदित् पुषादि-द्युताद्य्-लृदित: लृदिद्-द्युतादि-पुष्यत्या- लृदिद्-द्युतादि-पुष्य-
परस्मैपदेषु ३।१।५५ दिभ्योऽतङि १।१।७३ त्यादिभ्य: परस्मैपदे
१।३।९०
एदित् ह्म्यन्त-क्षण-श्वस- हलादेरुपान्तस्याश्वस- हलादेरह्म्यन्त-क्षण-
जागृ-णि-श्व्येदिताम् क्षण-ह्म्येदितोऽत: श्वसेदितोऽत उपधाया
६।१।७ ७।१।७
ओदित् ओदितश्च ८।२।४५ ओदित: ६।३।८० ओदित: ७।३।९०
इरित् इरितो वा ३।१।५७ इरितो वा १।१।७४ इरिज्-जॄ-श्वि-स्तन्भु-
म्रुचु-म्लुचु-ग्रुचु-ग्लुचु-
ग्लुञ्चेभ्यो वा १।३।९१
---------------------------------------------------
TABLE 2: हलादि Anubandhas (इत्) in the धातुपाठ of
पाणिनि, चन्द्र and भोज
---------------------------------------------------
इत् पाणिनि चन्द्र भोज
---------------------------------------------------
कित् अधीगर्थ दयेशां कर्मणि इक् स्मरणे २।११ इणिकोर्गा ६।४।९८
२।३।५२ (धातुपाठ)
टित् विभाषा धेट्-श्व्यो: धेट् पाने १।२५९ धेट्-श्विभ्यां वा ३।१।८५
३।१।४९ (धातुपाठ)
णित् इणो यण् ६।४।८१ इणो यण् ५।३।८७ इणो यण् ६।३।८६
दाणश्च सा दाण: सा दाणश्च सा चेच्चतुर्थ्यर्थे
चेच्चतुर्थ्यर्थे १।३।५५ चेच्चतुर्थ्यर्थे १।४।१०८ ३।१।१०३
पित् दा-धा घ्वदाप् १।१।२० दोऽप: १।१।४ दोऽप: १।२।५
षित् षिद्-भिदादिभ्योऽङ् भिदादि-षितोऽङ् षितोऽङ् २।४।१३८
३।३।१०४ १।३।८६
ञीत् आदिर्ञिटुडव: १।३।५ ---------- आदिर्ञिटुडव: १।२।१२
ट्वित् ट्वितोऽथुच् ३।३।८९ ट्वितोऽथुच् १।३।६९ ट्वितोऽथुच् २।४।१११
ड्वित् ड्वित: क्त्रि: ३।३।८८ ड्वित: क्त्रि: १।३।६८ ड्वित: क्त्रि: २।४।११०
---------------------------------------------------
TABLE 3: षोपदेश and णोपदेश in the धातुपाठ of
पाणिनि, चन्द्र and भोज
---------------------------------------------------
पाणिनि चन्द्र भोज
---------------------------------------------------
धात्वादे: ष: स: अष्ठिवु-ष्वक्कादे: ष: स: अष्ठिवु-ष्वष्केरादे: ष: स:
६।१।६४ ५।१।६१ ६।१।७१
णो न: ६।१।६५ णो न: ५।१।६२ णो न: ६।१।७२
---------------------------------------------------
TABLE 4: धातुगणs in the धातुपाठ of
पाणिनि, चन्द्र and भोज
---------------------------------------------------
गण पाणिनि चन्द्र भोज
---------------------------------------------------
भ्वादि भूवादयो धातव: १।३।१ ---------- भूवादि: क्रियावचनो धातु:
१।१।२
कर्तरि शप् ३।१।६८ कर्तरि शप् १।१।८२ कर्तरि शप् १।३।१०७
अदादि अदिप्रभृतिभ्य: शप: अदादिभ्यो लुक् अदादिभ्यो लुक् १।३।१०८
२।४।७२ १।१।८३
जुहोत्यादि जुहोत्यादिभ्य: श्लु: हूनां द्वे च १।१।८४ जुहोत्यादिभ्य: श्लु:
२।४।७५ १।३।१०९
दिवादि दिवादिभ्य: श्यन् दिवादिभ्य: श्यन् दिवादिभ्य: श्यन्
३।१।६९ १।१।८७ १।३।११०
स्वादि स्वादिभ्य: श्नु: स्वादिभ्य: श्नु: स्वादिभ्य: श्नु:
३।१।७३ १।१।९५ १।३।११९
तुदादि तुदादिभ्य: श: तुदादिभ्य: श: तुदादिभ्य: श:
३।१।७७ १।१।९२ १।३।११६
रुधादि रुधादिभ्य: श्नम् रुधादीनां श्नम् रुधादीनां श्नम् १।३।११७
३।१।७८ १।१।९३
तनादि तनादि-कृञ्भ्य उ: तनादिभ्य उ: तनादिभ्य उ: १।३।११८
३।१।७९ १।१।९४
क्र्यादि क्र्यादिभ्य: श्ना क्र्यादिभ्य: श्ना क्र्यादिभ्यश्च १।३।१२४
३।१।८१ १।१।१००
चुरादि सत्याप-पाश-रूप- चुरादिभ्यो णिच् चुरादिभ्यो णिच् १।३।३६
वीणा-तूल-श्लोक- १।१।४५
सेना-लोम-त्वच-
वर्म-वर्ण-चूर्ण-
चुरादिभ्यो णिच्
३।१।२५
कण्ड्वादि कण्ड्वादिभ्यो यक् कण्ड्वादिभ्यो यक् कण्डूञ्-असु-..
३।१।२७ १।१।३९ -भिष्णुज्भ्यो यक् १।३।२८
---------------------------------------------------
TABLE 5: Antargaõas in the धातुपाठ of
पाणिनि, चन्द्र and भोज
---------------------------------------------------
गण अन्तर्गण पाणिनि चन्द्र भोज
---------------------------------------------------
भ्वादि द्युतादि द्युद्भ्यो लुङि द्युद्भ्यो लुङि द्युद्भ्यो लुङि
१।३।९१ १।४।१४३ ३।१।१४२
वृतादि वृद्भ्य: स्यसनो: वृद्भ्य: स्यसनो: वृद्भ्य: स्यसनो:
१।३।९२ १।४।१४४ ३।१।१४३
घटादि घटादयो मित: घटादयो मित: घटादय आत्मनेपदिन:
(गणसूत्र) (गणसूत्र) षित: १।१।१८९
सर्वे मित: १।१।१९०
फणादि फणां च सप्तानाम् फणादीनां सप्तानाम् फण-स्यम-स्वन-
६।४।१२५ ५।३।१२१ राज-भ्राज-भ्राश-
भ्लाशाम् ६।३।१२०
ज्वलादि ज्वलितिकसन्तेभ्यो ज्वलादिभ्यो णो ज्वलादि-दु-नी-भूभ्यो
ण: ३।१।१४० वा १।१।१४६ ण: १।३।२१७
यजादि वचि-स्वपि- वचि-स्वपि- वचि-स्वपि-यजादीनां
यजादीनां किति यजादीनां लिट्यपिति ६।१।२०
६।१।१५ लिट्यपिति
५।१।१४
---------------------------------------------------
अदादि रुदादि रुदश्च पञ्चभ्य: रुद्भ्यस्तिङ: रुदि-स्वपि-श्वस्यनि-
७।३।९८ ५।४।१७३ जक्षिभ्यस्तिङ: ६।४।१८९
जक्षादि जक्षित्यादय: जक्षादिभ्य: जक्षादयश्चाशास: १।१।७९
षट् ६।१।६ पञ्चभ्य:
१।४।५
अभ्यस्त-दीधी-
वेवीङामादि: ८।३।६६
---------------------------------------------------
दिवादि स्वादि ओदितश्च ओदितश्च ६।३।८० ओदितश्च ७।३।९०
८।२।४५
स्वादय ओदित: स्वादय ओदित: सूयत्यादिभ्यो
(गणसूत्र) (गणसूत्र) नवभ्य: ७।३।९१
पुषादि पुषादि- लृदित्-द्युतादि- लृदित्-द्युतादि-
द्युताद्य्लृदित: पुष्यत्यादिभ्योऽतङि पुष्यत्यादिभ्य:
परस्मैपदेषु १।१।७३ परस्मैपदे १।३।९०
३।१।५५
रधादि रधादिभ्यश्च रधादिभ्य: रध-नश-तृप-दृप-द्रुह-
७।२।४५ ५।४।१०८ मुह-स्नुह-स्निहिभ्य:
६।४।११४
शमादि शमामष्टानां दीर्घ: शमामष्टानां श्ये शमामष्टानां श्ये दीर्घ:
श्यनि ७।३।७४ दीर्घ: ६।१।१०२ ७।१।१३०
---------------------------------------------------
तुदादि कुटादि गाङ्-कुटादिभ्यो- कुटादीनामञ्णिति कुटादीनामञ्णिति
ऽञ्णिन् ङित् ६।२।१३ ७।२।११
१।२।१
किरादि किरश्च पञ्चभ्य: कॄभ्य: पञ्चभ्य: ऋ-स्मि-पूङञ्ज्वशू-कॄ-
७।२।७५ ५।४।१७२ गॄ-दृ-धृ-प्रच्छिभ्य:
सन: ६।४।१८८
मुचादि शे मुचादीनाम् शे मुचादीनाम् मुच-लुप-लिप-विद-
७।१।५९ ५।४।११ सिच-कृत-खिद-पिष-
तृप-दृफ-गुफोभ-शुभां शे
६।४।११
---------------------------------------------------
क्र्यादि प्वादि प्वादीनां ह्रस्व: प्वादीनां ह्रस्व: प्वादीनां ह्रस्व: ७।१।१३७
७।३।८० ६।१।१०८
ल्वादि ल्वादिभ्य: ॠ-ल्वादिभ्य: ॠ-ल्वादिभ्य: क्तिनश्च
८।२।४४ क्तिनश्च ६।३।७६ ७।३।८६
---------------------------------------------------
चुरादि आकुस्मीया: Available Wanting Wanting
आस्वदीया: Available Wanting Wanting
आधृषीया: Available Wanting Wanting
आगर्वीया: Available Wanting Wanting
---------------------------------------------------
REFERENCES
1. G. B. Palsule (1961): ”The Sanskrit Dhátupáýhas : A Critical Study”, University of Poona, Poona, xiii+257 pp.
2. “Sarasvatikaõýhábharaõa of Bhojadeva”, edited by T R Chintamani, University of Madras, 1937, xvi+512 pp. (contains only the sítrapáýha); Madras University Sanskrit Series No. 11.
3. “The Sarasvatikaõýhábharaõa of Ÿrå Bhojadeva with the commentary of Ÿrå Náráyaõadaõðanátha”, edited by K. Sámbaÿiva Ÿástrå, Vol. I (ch. I, 1935, total 216 pp.), Vol.II (ch.II, 1937, total 192 pp.), Vol.III (ch.III-IV, 1938, total 344 pp.) and V.A. Rámasvámi Ÿástrå, Vol. IV (ch. V-VI, 1948, total 568 pp.); published under Trivandrum Sanskrit Series Nos. 117, 127, 140 and 154.
4. “Cándravyákaraõa of Candragomin”, Part I (ch. I-III, 1953; vi+352 pp.); Part II (ch.IV-VI, 1961; v+448 pp.), edited by K.C.Chatterji, Deccan College of Postgraduate & Research Institute, Poona; published under Sources of Indo-Aryan Lexicography, No.13 [contains sítrapáýha with cándravøtti, , varõasítras (ÿikúá), paribháúásítras and sítránukramaõå ].
5. आचार्यचन्द्रगोमिप्रणीतं चान्द्रव्याकरणम् (शोधपूर्णभूमिकासहितम्), प्रधान सम्पादक: फतहसिंह ; सम्पादक – पं. श्रीबेचरदास जीवराज दोशी ; प्रकाशक : राजस्थान प्राच्यविद्या प्रतिष्ठान, जोधपुर ; 1967, pp.5+19+6+230+6; राजस्थान पुरातन ग्रन्थमाला, ग्रन्थाङ्क 39 [contains sítrapáýha, varõasítras (ÿikúá), uõádipáýha, dhátupáýha and many appendices].
6. क्षीर-तरङ्गिणी, क्षीरस्वामि-विरचिता [पाणिनीयधातुपाठस्य पश्चिमोत्तरपाठस्य व्याख्या ], सम्पादक : युधिष्ठिर मीमांसक: ; प्रकाशक: रामलाल कपूर ट्रस्ट बहालगढ़, सोनीपत-हरयाणा ; वि.स<. 2042, pp.52+376+10.
7. आचार्य-शाकटायन-विरचितम् शाकटायन-व्याकरणम् [स्वोपज्ञ-अमोघवृत्ति-समलंकृतम्], सम्पादक : पण्डित शम्भुनाथ त्रिपाठी; English Introduction: Prof. Robert Birwe; प्रकाशक : भारतीय ज्ञानपीठ प्रकाशन, दिल्ली-वाराणसी, 1971, pp.14+127+488; ज्ञानपीठ मूर्तिदेवी ग्रन्थमाला, संस्कृत ग्रन्थांक 37.
8. श्रीसिद्ध-हेमचन्द्र-शब्दानुशासनम् [स्वोपज्ञ-बृहद्वृत्ति तथा न्याससारसमुद्धार (लघुन्यास)-संवलितम्], संपादक : मुनि श्री वज्रसेन विजयजी; प्रकाशक : भेरुलाल कनैयालाल रिलिजिस ट्रस्ट, चन्दनबाला, बम्बई-6, Part I (1985: 32+616 pp); Part II (1985: 8+502 pp); Part-III (Nov.1986: 16+407+136 pp).
Published in: Journal of the Oriental Institute, M.S. University of Baroda, Vadodara, Vol.55, Nos.1-4,September 2005 - June 2006 Issue, pp. 41-49; Issued – May 2007.
* The abridged version of this article was presented to the All India Oriental Conference, 42nd session, Varanasi, 4-6 November, 2004.
